30 milowych kroków na 30 lat Stowarzyszenia „Krok za krokiem”
aktualności, Poniedziałek, 12 października 2020
Szanowni Państwo,
15 listopada 2020 roku obchodzić będziemy Jubileusz XXX-lecia Stowarzyszenia. Przez 30 lat pracy podjęliśmy wiele inicjatyw społecznych zarówno tych lokalnych jak i ogólnopolskich, które były i są ważne dla osób z niepełnosprawnościami oraz ich rodzin.
W sytuacji epidemii, postanowiliśmy świętować Jubileusz, prezentując Państwu, za pośrednictwem Nowego Kuriera Zamojskiego, 30 milowych kroków, czyli inicjatyw, które stworzyły „markę” Stowarzyszenia. Przez ten czas Stowarzyszenie stało się pionierem rozwiązań systemowych oraz wiodącym w Polsce ośrodkiem wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami, w tym osób z mózgowym porażeniem dziecięcym.
Niewątpliwy sukces Stowarzyszenia nie byłby możliwy gdyby nie zaangażowanie wielu osób: wychowanków, rodziców i pracowników, mieszkańców Zamojszczyzny, przedstawicieli samorządu i administracji rządowej, naukowców, darczyńców i sponsorów z całego świata oraz mediów.
Lek.med. Maria Król
Przewodnicząca
Stowarzyszenia „Krok za krokiem”
Wieloletnia współpraca z dr Zofią Kułakowską
Od spotkania dr Zofii Kułakowskiej z Marią Król w 1991 roku rozpoczęła się 25-letnia współpraca. Dr Kułakowska była wówczas dyrektorem medycznym uznanego ośrodka dla dzieci niepełnosprawnych w Brukseli. Ta wybitna lekarka, naukowiec, przekazywała swoją wiedzę i doświadczenie pracownikom Stowarzyszenia oraz umożliwiała im kontakty ze światem nauki. Wspólnie z mężem, Janem - Pełnomocnikiem Rządu RP ds. negocjacji Polski z Unią Europejską - wspierali Stowarzyszenie. Z całą pewnością można powiedzieć, że gdyby nie wspomniane spotkanie w roku 1991, w Zamościu nie byłoby tej metody pracy z dziećmi z niepełnosprawnościami, a nawet nazwy „Krok za krokiem”, której była pomysłodawcą.
Działalność Ośrodka Rehabilitacyjno-Terapeutycznego dla Dzieci Niepełnosprawnych w Zamościu
W 1991 roku Wojewódzki Szpital Zespolony w Zamościu przekazał budynek po byłym żłobku na cel utworzenia Ośrodka Rehabilitacyjno-Terapeutycznego dla Dzieci Niepełnosprawnych. W czerwcu 1992 roku powołał na jego kierownika lek.med. Marię Król. Po niezbędnym remoncie i adaptacji, w sierpniu, Ośrodek został otwarty dla pierwszych 25 dzieci z porażeniem mózgowym. W strukturach Szpitala funkcjonował do końca 1999 roku, współfinansowany przez Stowarzyszenie. W 2000 roku został wydzielony ze struktur Szpitala i od tej pory prowadzony jest przez Stowarzyszenie, stając się Niepublicznym Zakładem Opieki Zdrowotnej, korzystającym z kontraktu z Lubelską Kasą Chorych, a obecnie NFZ. Budynek, po trzech rozbudowach aktualnie zajmuje powierzchnię 2200m2 i oprócz NZOZ mieści Zespół Niepublicznych Szkół Specjalnych „Krok za krokiem” w Zamościu. W Ośrodku jest Oddział Pobytu Dziennego, Zakład Fizjoterapii i Poradnia Rehabilitacyjna. Codziennie korzysta z niego około 170 osób.
Formacja personelu w Belgii, Anglii i na Węgrzech
Współpraca z dr Zofią Kułakowską zaowocowała rozpoczęciem szkoleń personelu zamojskiego Ośrodka w Brukseli, w Centrum Reedukacji „La Famille”, prowadzącym dzieci z wczesnym uszkodzeniem mózgu metodą Nauczania Kierowanego. W Brukseli pracownicy odbywali miesięczne staże, w Zamościu korzystali z wykładów dr Zofii Kułakowskiej i warsztatów prowadzonych przez Yves Bawin – dyrektora brukselskiego Centrum. Wkrótce potem rozpoczęto współpracę z wolontariuszką - emerytowaną fizjoterapeutką z Anglii-Olive Surtees, a następnie kontakty z Percy Hedley Foundation z Newcastle. W placówkach Fundacji pracownicy Ośrodka i innych placówek Stowarzyszenia odbywali staże, poznając oprócz zasad Nauczania Kierowanego także nowoczesne formy wsparcia osób z niepełnosprawnością. Pracownicy Fundacji prowadzili w Zamościu szkolenia i warsztaty, uczestnicząc także w ważnych dla Stowarzyszenia wydarzeniach. Należy podkreślić, że pomoc szkoleniowa z Belgii i Anglii była świadczona nieodpłatnie . W tym samym czasie pracownicy Ośrodka korzystali również z odpłatnych szkoleń, prowadzonych przez węgierskich konduktorów.
Działalność Ośrodka Rehabilitacji i Terapii dla Dzieci Niepełnosprawnych w Biłgoraju
W 1993 roku dzięki staraniom Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym „Krok za krokiem” w Zamościu, Koła Terenowego w Biłgoraju został utworzony Ośrodek Rehabilitacji i Terapii dla Dzieci Niepełnosprawnych w Biłgoraju. Rok wcześniej powstało biłgorajskie Koło Terenowe Stowarzyszenia „Krok za krokiem”.
W 1993 roku Stowarzyszenie uzyskało od Urzędu Miasta Biłgoraj budynek, który dzięki dotacji z PFRON mogliśmy zaadoptować i wyposażyć dla potrzeb placówki. Z chwilą utworzenia, Ośrodek stał się jedyną w tym regionie placówką, z której mogły korzystać dzieci niepełnosprawne, zwłaszcza pochodzące ze środowisk wiejskich, dla których była to jedyna szansa na uczestniczenie w edukacji i rehabilitacji wspólnie z rówieśnikami.
Działalność Koła Terenowego i Ośrodka przyczyniła się w istotny sposób do zrozumienia i akceptacji problemów niepełnosprawności przez społeczność lokalną. W ramach Ośrodka funkcjonują: Ośrodek Rehabilitacji Dziennej, Lekarska Poradnia Rehabilitacyjna i Fizjoterapia Ambulatoryjna. Ośrodek jest finansowany ze środków PFRON i w oparciu o kontrakt z NFZ.
W budynku przy ulicy Sienkiewicza 15 mieści się również Warsztat Terapii Zajęciowej i Niepubliczne Przedszkole Specjalne. Do wszystkich placówek biłgorajskie Koło Terenowe Stowarzyszenia „Krok za krokiem” zapewnia uczestnikom dowóz własnymi środkami transportu.
Działalność Warsztatu Terapii Zajęciowej w Biłgoraju
Warsztat Terapii Zajęciowej w Biłgoraju został utworzony 1 września 1999 r. przez Stowarzyszenie „Krok za krokiem”, Koło Terenowe w Biłgoraju. Mieści się przy ulicy Sienkiewicza 15.
Głównym celem terapii w Warsztacie jest wsparcie osób z niepełnosprawnościami w osiągnięciu wewnętrznej równowagi, podniesieniu poczucia własnej wartości, zwiększeniu samodzielności..
W WTZ prowadzona jest terapia poprzez pracę, rehabilitację leczniczą, zawodową i społeczną, terapię pedagogiczną, terapię psychologiczną oraz opiekę medyczną.
Warsztat jest również organizatorem wielu imprez, takich jak: wycieczki, rajdy, ogniska, kuligi, zawody sportowe, spotkania okolicznościowe, przedstawienia teatralne. WTZ czynnie uczestniczy w promowaniu wizerunku osoby z niepełnosprawnością jako pełnoprawnego członka społeczeństwa.
W zajęciach Warsztatu obecnie uczestniczy 45 osób z niepełnosprawnością, z terenu powiatu biłgorajskiego.
Zajęcia odbywają się w pracowniach: poligraficznej, stolarskiej, rękodzieła artystycznego, ceramiki i pralni, środowiskowo – przyrodniczej, animacji kulturalnej, wikliniarskiej, gospodarstwa domowego, plastycznej i rehabilitacji ruchowej.
Za zasługi w działalności na rzecz integracji, aktywizacji i rehabilitacji społeczno- zawodowej osób niepełnosprawnych z terenu powiatu biłgorajskiego Warsztat otrzymał w 2009 roku Medal Wojewody Lubelskiego.
Wyróżnienie Stowarzyszenia w I edycji Konkursu na Obywatelską Inicjatywę Dziesięciolecia „Pro Publico Bono” (1989-1999) i szereg innych.
Za swoją działalność Stowarzyszenie zostało uhonorowane m.in. Wyróżnieniem w I edycji konkursu za Najlepszą Obywatelską Inicjatywę Dziesięciolecia w latach 1989-1999 „Pro Publico Bono” oraz Pierwszą Nagrodą „Pro Publico Bono” w roku 2004. Otrzymało również medal pamiątkowy Województwa Lubelskiego za wkład w rozwój inicjatyw społecznych na rzecz mieszkańców Województwa Lubelskiego (2010) oraz medal Wojewody Lubelskiego (2010). W 2018 r. Stowarzyszenie uhonorowano Medalem Ministra Pracy, Rodziny i Spraw Społecznych - Odznaka Honorowa Primus in Agendo a także medalem Premiera RP z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.
Pani Maria Król – Przewodnicząca Stowarzyszenia za swoją działalność na rzecz osób niepełnosprawnych została wyróżniona przez Fundację im. Andrzeja Bączkowskiego (2010 r.). W roku 2010 została odznaczona orderem ECCE HOMO za działania na rzecz osób niepełnosprawnych, a w roku 2011 – Nagrodą Honorową Rzecznika Praw Dziecka, otrzymała również nagrodę Morando 2011. W 2017 otrzymała tytuł – „Zasłużony dla Zamościa”, a rok później Złoty Krzyż Zasługi od Prezydenta Węgier ( w 2001 roku Złoty Krzyż Zasługi od Prezydenta RP).
Pani Małgorzata Jagoda, Członek Zarządu Stowarzyszenia oraz Dyrektor Zespołu Niepublicznych Szkół Specjalnych” Krok za krokiem” otrzymała od Prezydenta RP w 2017 roku Medal Złoty za Wieloletnią Służbę.
Działalność szkoleniowa i wydawnicza (ogólnopolskie i międzynarodowe konferencje, szkolenia i warsztaty, publikacje, filmy instruktażowe)
Po uzyskaniu i ugruntowaniu podstawowej wiedzy na temat skutecznego wsparcia osób z niepełnosprawnością, opartej na doświadczeniach zagranicznych Stowarzyszenie rozpoczęło działalność szkoleniową i wydawniczą. Jej celem było nieodpłatne rozpowszechnienie metody nauczania kierowanego, komunikacji alternatywnej i wspomaganej oraz zachęcanie do budowy systemu zintegrowanych działań rehabilitacyjno-edukacyjno-społecznych (model zamojski). Przez 30 lat naszej działalności byliśmy organizatorami lub współorganizatorami kilku konferencji międzynarodowych, w których udział wzięli cenieni na całym świecie eksperci, zorganizowaliśmy ponad sto konferencji, sympozjów i szkoleń o charakterze ogólnopolskim. Wydaliśmy kilkadziesiąt publikacji, filmów szkoleniowych i instruktażowych. Z perspektywy 30 lat, widzimy, że wielu uczestników naszych konferencji i szkoleń, szukało inspiracji i znalazło ją w Zamościu, co spowodowało, że także w innych miastach Polski i na Ukrainie, organizacje działające na rzecz osób z mózgowym porażeniem dziecięcym, zaczęły pracować na modelu zamojskim.
W uznaniu naszej wiedzy i doświadczenia przedstawiciele Stowarzyszenia zostali zaproszeni do pracy w różnorodnych krajowych zespołach konsultacyjno-doradczych, dając merytoryczny wkład w opracowanie wielu rozwiązań dla osób z niepełnosprawnościami.
Rozwój i promocja w Polsce Systemu Nauczania Kierowanego
Ufając wiedzy i doświadczeniu wybitnej lekarki dr Zofii Kułakowskiej, Stowarzyszenie zdecydowało o wyborze Nauczania Kierowanego jako wiodącej metody wieloprofilowego usprawniania dzieci z wczesnym uszkodzeniem mózgu. Autorem metody Nauczania Kierowanego był węgierski lekarz i nauczyciel, András Pető ( 1893-1967). Słuszność tego wyboru potwierdzały badania nad plastycznością mózgu i wiedza z zakresu neuropsychologii, neurofizjologii, etc , a od początku XXI wieku koncepcja modelu biopsychospołecznego niepełnosprawności, leżącego u podstaw Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia. Po uzyskaniu podstawowej wiedzy z zakresu Nauczania Kierowanego od specjalistów belgijskich, angielskich i węgierskich, pracownicy Stowarzyszenia-nie ustając w swoim doskonaleniu zawodowym - jednocześnie rozpoczęli organizację szkoleń (wykładów i warsztatów) dla zainteresowanych osób z całej Polski. System Nauczania Kierowanego był promowany na ogólnopolskich i międzynarodowych konferencjach, których organizatorem, współorganizatorem lub uczestnikiem byli przedstawiciele Stowarzyszenia. Powstało ponad 30 publikacji, w tym filmy instruktażowe.
Rozwój i promocja alternatywnych i wspomagających metod komunikacji (AAC)
Wśród dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, które trafiły w 1992 roku do zamojskiego Ośrodka Rehabilitacyjno-Terapeutycznego, znalazły się dzieci niemówiące z poważnymi problemami w komunikowaniu się z otoczeniem. Od samego początku istnienia Stowarzyszenia „Krok za krokiem” ta grupa otrzymywała specjalne wsparcie w postaci AAC (wspomagających i alternatywnych metod komunikowania się). Pierwsze informacje o metodach pracy z osobami niemówiącymi, w tym metodzie Blissa, zostały przywiezione do Zamościa z Centrum Reedukacji „La Famille” w Belgii w 1992 roku, gdzie pracownicy odbywali wizyty studyjne i staże. Przez kolejne lata, korzystając m.in. ze szkoleń w brytyjskiej Fundacji Percy Hedley z Newcastle oraz prowadzonych w Zamościu przez wybitne specjalistki w zakresie AAC Dorothy Fraser ze Szkocji i Beatę Batorowicz z Kanady, wzbogacaliśmy aac-ową metodykę pracy o systemy komunikacji oparte na symbolach PCS i gestach Makaton oraz urządzenia nagrywające głos, laptopy, tablety i smartfony. Aktualnie wszyscy uczniowie Szkoły „Krok za krokiem”- użytkownicy AAC, wyposażeni są w pomoce do komunikacji. Propagujemy wiedzę na temat AAC w Polsce i za granicą poprzez udział w konferencjach, organizację zamojskich koncertów AAC, produkcję teledysków oraz publikacje.
Działalność Warsztatu Terapii Zajęciowej w Zamościu.
Warsztat Terapii Zajęciowej Stowarzyszenia „Krok za krokiem” prowadzi swoją działalność od 1 grudnia 2003 roku. Początkowo miał swoją siedzibę w budynku przy ul. Peowiaków 6a, ale w miarę zwiększania się liczby dzieci w Ośrodku Rehabilitacyjno-Terapeutycznym dla Dzieci Niepełnosprawnych, mieszczącym się pod tym samym adresem, Stowarzyszenie zmuszone było poszukiwać innego miejsca dla dorosłych uczestników Warsztatu.
Wieloletnie oczekiwania uczestników na docelową siedzibę, w czasie którego korzystali z wynajmowanych budynków, zakończyło się 28 lutego 2020 roku. Wtedy to oddano na potrzeby warsztatu budynek po adaptacji i rozbudowie przy ul. Kresowej 24, przekazany Stowarzyszeniu w dzierżawę przez Prezydenta Miasta Zamościa. Warsztat stanowi I etap Kompleksu Terapeutyczno-Opiekuńczego dla Dorosłych Osób z Niepełnosprawnościami „Rodzinny Dom”, budowanego przez Stowarzyszenie. Obecnie z terapii w Warsztacie korzysta 40 uczestników, mieszkańców Zamościa i powiatu zamojskiego w pracowniach: gospodarstwa domowego, środowiskowo – przyrodniczej, animacji kulturalnej, plastyczno – modelarskiej, poligraficzno – komputerowej, rękodzieła artystycznego, stolarsko-snycerskiej i ceramicznej. Uruchomienie Warsztatu w nowej siedzibie było możliwe dzięki RPO WL - środkom UE i PFRON, ORLEN, LHS i ofiarności mieszkańców Zamościa i Zamojszczyzny, do której zachęcały władze lokalne oraz JE Biskup Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej i wielu Księży. Wyposażenie było możliwe dzięki PFRON, Miastu Zamość, Zamojskiemu Klubowi Rotary oraz mieszkańcom Zamościa i Zamojszczyzny.
Działalność Niepublicznego Przedszkola Specjalnego w Biłgoraju
1 września 2010 r. Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym „Krok za krokiem” w Zamościu, Koło Terenowe w Biłgoraju, utworzyło Niepubliczne Przedszkole Specjalne w Biłgoraju (ul. Sienkiewicza 15).
Przedszkole jest placówką kształcenia specjalnego, przeznaczoną dla dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi, niepełnosprawnością intelektualną, sprzężoną, autyzmem i pokrewnymi zaburzeniami rozwojowymi. Dzieci w wieku 2,5-9 roku życia korzystają z wieloprofilowego i zintegrowanego usprawniania w małych grupach rówieśniczych. W ramach wczesnego wspomagania rozwoju dla dzieci zagrożonych niepełnosprawnością lub niepełnosprawnych z udziałem opiekunów są prowadzone zajęcia w „Grupie Matka z Dzieckiem” oraz zajęcia indywidualne.
W Przedszkolu są również organizowane zespołowe zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim.
Działalność Centrum Aktywizacji Społecznej w Zamościu (CAS)
Odpowiadając na potrzeby dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami oraz ich rodzin w zakresie treningu samodzielności i niezależności w życiu codziennym, Stowarzyszenie w 2006 roku zakupiło lokal w Zamościu przy ulicy Kilińskiego i utworzyło w nim Centrum Aktywizacji Społecznej. Pod okiem wykwalifikowanej kadry terapeutów są w nim organizowane treningi niezależnego/wspomaganego zamieszkania. Dają one szanse uczestnikom na większą aktywność w zakresie samoobsługi, naukę czynności życia codziennego i współpracy w grupie rówieśników oraz komunikacji ze środowiskiem. Dla rodzin pobyt dzieci z niepełnosprawnościami w CAS jest momentem odpoczynku i wytchnienia od obowiązków codziennej opieki.
Działalność Centrum Aktywizacji Społecznej w Biłgoraju (CAS)
1 lutego 2014 roku Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym „Krok za Krokiem” w Zamościu, Koło Terenowe w Biłgoraju utworzyło Centrum Aktywizacji Społecznej w Biłgoraju (ul. Łąkowa 17a/1, Biłgoraj).
W CAS prowadzone są cykliczne pobyty treningowe dla kilkuosobowej grupy osób z niepełnosprawnością z terenu Powiatu Biłgorajskiego. CAS spełnia również funkcję opieki wytchnieniowej kierowanej do rodziców i opiekunów osób z niepełnosprawnością.
CAS funkcjonuje w zakupionym przez Koło Terenowe mieszkaniu, które zostało dostosowane i wyposażone w niezbędne sprzęty i meble uwzględniające potrzeby osób z niepełnosprawnościami. W placówce realizowane są treningi zamieszkania (samodzielności) dla młodzieży i dorosłych z niepełnosprawnością.
W trakcie treningów grupa osób z niepełnosprawnością, pod kierunkiem trenerów uczy się wykonywać czynności życia domowego i społecznego (robienie zakupów, zlecanie usług, przygotowywanie posiłków, prace domowe, dbanie o czystość i porządek, pomoc innym, życie w społeczności lokalnej i współpraca w grupie rówieśniczej, działalność społeczna i obywatelska, korzystanie z dóbr publicznych: kultura i sztuka, sport i rekreacja, itp).
Organizacja letnich obozów w Parku Terapeutyczno-Rekreacyjnym w Bondyrzu
Park Terapeutyczno-Rekreacyjny w Bondyrzu od samego początku jego powstania (w 2007 roku) jest miejscem wakacyjnego, aktywnego odpoczynku dla osób z niepełnosprawnościami, na wzór obozów harcerskich. Teren o powierzchni 2,64 ha, położony w otulinie Roztoczańskiego Parku Narodowego, Stowarzyszenie pozyskało od Wójta Gminy Adamów. Przez wiele lat, stopniowo, Stowarzyszenie adaptowało teren dla potrzeb osób z niepełnosprawnościami, a także wyposażało go w odpowiednie obiekty i urządzenia. Park każdego roku wzbogaca się o jakiś ciekawy element infrastruktury oraz nasadzenia. Corocznie służy on również organizacji zmagań sportowych, wydarzeń kulturalnych oraz spotkań integracyjnych. W 2019 roku, pracownicy Stowarzyszenia i rodzice, ofiarowując swój prywatny czas i umiejętności, zagospodarowali wzgórze z pięknym wąwozem, tworząc niepowtarzalną Drogę Krzyżową, dostępną dla wszystkich. Na terenie Parku w 2020 roku wspólnie z Ks. Proboszczem zamojskiej Parafii Katedralnej Stowarzyszenie zorganizowało rekolekcje dla rodzin z dziećmi z niepełnosprawnościami.
Działalność Niepublicznego Przedszkola Specjalnego i Zespołu Niepublicznych Szkół Specjalnych „Krok za krokiem” w Zamościu
Pierwszą placówką oświatową założoną przez Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym „Krok za krokiem” w Zamościu w 2001 roku było Niepubliczne Przedszkole Specjalne dla Dzieci Niepełnosprawnych. Od 1 września 2011 roku, rozpoczął działalność Zespół Niepublicznych Szkół Specjalnych „Krok za krokiem” w Zamościu. Wcześniej edukacja była prowadzona na terenie zamojskiego Ośrodka(ul. Peowiaków 6a) przez nauczycieli innych zamojskich szkół, na mocy porozumień. Uczniami Zespołu są dzieci i młodzież z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją i niepełnosprawnościami sprzężonymi. W Zespole funkcjonuje przedszkole, szkoła podstawowa i szkoła przysposabiająca do pracy. Zintegrowane zajęcia edukacyjno-rehabilitacyjno-społeczne opierają się na zasadach systemu Nauczania Kierowanego. Wychowankowie i uczniowie korzystają jednocześnie z rehabilitacji, logopedii, terapii psychologicznej i zajęciowej, komunikacji alternatywnej i wspomagającej (AAC), rozwijania umiejętności myślenia (wg metody Reuvena Feuerstaina), itp. Uprawiając paraolimpijską dyscyplinę sportową boccię, osiągają wysokie wyniki w Polsce. Występy artystyczne uczniów uświetniają lokalne uroczystości. Nauczyciele i uczniowie rozwijają współpracę międzynarodową z węgierskim Instytutem Pető, czego owocem jest m.in. podnoszenie kwalifikacji, wakacyjna wymiana młodzieży i wspólnie opracowana publikacja „Poznajmy się wzajemnie. Polsko-węgierskie inspiracje nie tylko dla nauczycieli”.
Działalność Środowiskowego Domu Samopomocy „Krok dalej” w Białobrzegach nr 19
W 2011 roku w Białobrzegach (gmina Zamość) Stowarzyszenie utworzyło Środowiskowy Dom Samopomocy „Krok dalej”. Ośrodek jest kolejnym „krokiem” organizowanego dla wychowanków Stowarzyszenia wsparcia „od urodzenia po dorosłość”. Uczestniczą w nim osoby, które po opuszczeniu systemu edukacji chcą korzystać z aktywizacji i rehabilitacji społecznej w celu dalszego rozwoju osobistego w życiu dorosłym, uczestnictwa w życiu wspólnot lokalnych, a także realizacji uprawnień obywatelskich. Ośrodek powstał dzięki wielkiemu zaangażowaniu rodziców i samych osób z niepełnosprawnościami zrzeszonych w Stowarzyszeniu, a także wsparciu Gminy Zamość, która wydzierżawiła budynek po byłej szkole podstawowej. Po kilku latach, gdy Stowarzyszenie wykonało generalny remont i adaptację oraz rozwinęło współpracę ze społecznością lokalną, także w zakresie zatrudnienia mieszkańców Gminy w placówce, nieruchomość została Stowarzyszeniu sprzedana. Wielką pomocą przy organizacji środowiskowego domu samopomocy służyła również Pani Genowefa Tokarska – Wojewoda Lubelski (2007-2011). Ośrodek działa na zlecenie Powiatu Zamojskiego i obecnie zapewnia kompleksowe dzienne wsparcie społeczne (wraz z dowozem) 30 osobom i ich rodzinom, jako jedyna w naszym regionie placówka tego typu specjalizująca się w oddziaływaniach terapeutycznych wobec dorosłych osób z dysfunkcjami ruchu sprzężonymi z niepełnosprawnością intelektualną lub zaburzeniami neurologicznymi.
Działalność Centrum Aktywizacji Społecznej 2 w Białobrzegach nr 19
Centrum Aktywizacji Społecznej 2 w Białobrzegach (nr 19) jest jednostką organizacyjną Stowarzyszenia utworzoną w 2011 r. w Białobrzegach (Gmina Zamość). Asystenci dostępności pracujący w Centrum prowadzą treningi samodzielności, w ramach których dorosłe osoby z niepełnosprawnością sprzężoną spowodowaną w większości przypadków mózgowym porażeniem dziecięcym bądź wielonarządowymi urazami będącymi następstwem wypadków mają możliwość rozwijania umiejętności w zakresie samoobsługi, w tym funkcji ruchowych, komunikacji, funkcjonowania w grupie, przygotowania do podjęcia pracy i pełnienia nowych ról społecznych. Działalność Centrum daje jego uczestnikom dostęp do specjalistycznych zajęć terapeutycznych poprzez zapewnienie im niezbędnego wsparcia poprzez asystę w trakcie przemieszczania, komunikowaniu się (w przypadku osób niemówiących), czy też innych niezbędnych czynności samoobsługowych. Codzienne, kilkugodzinne treningi samoobsługi i samodzielności prowadzone w kilkunastu małych grupach uczestników finansowane są przez PFRON w ramach projektów Stowarzyszenia. Do chwili obecnej z tej formy wsparcia skorzystało 40 osób z niepełnosprawnością z powiatu zamojskiego i m. Zamość.
Centrum Aktywizacji Społecznej imienia Jana i Zofii Kułakowskich Osób Niepełnosprawnych w Białobrzegach 57
Centrum Aktywizacji Społecznej Osób Niepełnosprawnych im. Zofii i Jana Kułakowskich w Białobrzegach. Centrum mieści się w budynku położonym na terenie dużej (przeszło 2 ha), pięknej działki w Białobrzegach 57 (gmina Zamość), zakupionym przez Stowarzyszenie i przystosowanym do prowadzenia działalności na rzecz osób z niepełnosprawnością dzięki dofinansowaniu ze środków Województwa Lubelskiego. Jego uroczyste otwarcie, wraz z nadaniem imienia odbyło się w maju 2012 r. Uroczystość uświetnili m.in. Zofia Kułakowska i Tadeusz Mazowiecki.
W centrum odbywają się grupowe treningi samodzielności i zamieszkania dla dorosłych osób z niepełnosprawnością w trakcie pobytów całotygodniowych.
Treningi organizowane w ramach projektów dofinansowanych przez PFRON dotyczą głównie treningu samodzielnego zamieszkania oraz czynności w
obszarze życia domowego i społecznego (robienie zakupów, przygotowywanie posiłków, prace domowe, życie w społeczności lokalnej i współpraca w grupie rówieśniczej, działalność społeczna i obywatelska, korzystanie z dóbr kultury, uprawianie sportu, kultywowanie świąt). Centrum ma charakter domu rodzinnego i jest dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnością- posiada podjazdy na zewnątrz budynku, brak barier architektonicznych, co sprawia , że osoby ze znacznymi dysfunkcjami ruchowymi mają możliwość wykonywać czynności domowe w miarę samodzielnie, przy nieznacznym wsparciu trenerów samodzielności.
Na zewnątrz posiadają do dyspozycji ogród warzywny, tereny rekreacyjne, park z nasadzeniami drzew i krzewów.
Całotygodniowe pobyty, organizowane dla osób z niepełnosprawnością z Zamościa i powiatu zamojskiego, stanowią istotny element wzmacniający rodzinę i odciążający ją od obowiązku stałej opieki, dając tak potrzebne wytchnienie.
Organizacja transportu osób z niepełnosprawnościami poprzez stworzenie własnego taboru autobusowego
Jedną z podstawowych barier w dostępie do edukacji, terapii i rehabilitacji dla osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza z terenów wiejskich, był i jest nadal, dostosowany transport. Od początkowego etapu organizacji swoich placówek, Stowarzyszenie podjęło się trudu zapewnienia dowozu ich uczestnikom. Stowarzyszenie, dzięki dofinansowaniom PFRON, Rządu Japonii oraz darowiznom od mieszkańców Zamojszczyzny i środkom z 1% podatku, zakupiło busy i autobusy oraz zatrudniło kierowców i opiekunki. Tabor samochodowy, z powodu intensywnej, codziennej eksploatacji, wymieniany jest co kilka lat. Transport jest finansowany ze środków Gmin, PFRON i własnych Stowarzyszenia. Dotyczy przewozu osób do placówek, często z odległych od Zamościa, Biłgoraja czy Białobrzegów o kilkadziesiąt kilometrów miejscowości. Sprawna organizacja transportu we współpracy z kilkudziesięcioma gminami, umożliwia co roku dostęp do edukacji, terapii i rehabilitacji około 300 osobom z niepełnosprawnościami.
Sport osób z niepełnosprawnościami w Stowarzyszeniu „Krok za krokiem”
Sport osób z niepełnosprawnościami, od początku działalności Stowarzyszenia stanowił ważną formę rehabilitacji oraz włączenia w życie społeczne naszych Wychowanków. Z biegiem lat, działalność sportowa Stowarzyszenia coraz bardziej się profesjonalizowała. W roku 1999 powstał nieformalny „Klub Aktywnej Jazdy Wózkiem”, który w roku 2011 przekształcił się w formalnie działający Aktywny Klub Sportowy Osób Niepełnosprawnych „Krok za krokiem” w Zamościu. Klub bardzo szybko stał się jednym z czołowych klubów sportowych dla osób z niepełnosprawnościami w Polsce. W swoim dorobku zawodnicy AKSON mają kilkadziesiąt medali Mistrzostw Polski, w takich dyscyplinach paraolimpijskich jak m.in. : Boccia, RaceRunner (rowero-chodzik), bieg płaski. Uczestniczyli w zawodach sportowych m.in. w Chinach, Portugalii, Anglii, Hiszpanii, Czechach. Zawodnicy AKSON są także stypendystami Marszałka Województwa Lubelskiego oraz Prezydenta Miasta Zamość.
Więcej o osiągnięciach naszych zawodników można przeczytać na stronie: www.sportmpd.spdn.pl 
Działalność charytatywna
Stowarzyszenie jest organizacją non-profit, co oznacza, że nie prowadzi działalności zarobkowej, a wszystkie pozyskane środki finansowe wydatkuje na cele statutowe. Bardzo często zadania, które są Stowarzyszeniu zlecane przez administrację publiczną, wymagają dołożenia własnych środków, powoduje to konieczność organizowania różnego rodzaju akcji charytatywnych, dzięki którym pozyskujemy brakujące środki. Tylko w ostatnim roku działalności dzięki zbiórkom publicznym i dobroczynności mieszkańców Zamojszczyzny otrzymaliśmy darowizny na kwotę 200 tyś zł. Wszystkie pozyskane środki wydatkowane są na cele statutowe, a Stowarzyszenie obowiązkowo przynajmniej raz w roku sporządza sprawozdania merytoryczne i finansowe, które przekazywane są do Ministerstwa.
Kolejnym ważnym wsparciem, które otrzymujemy od lokalnej społeczności, są pieniądze przekazywane w ramach tzw. 1% podatku, dzięki nim realizujemy zadania rehabilitacyjne i tworzymy kolejne, bardzo potrzebne, placówki dla osób z niepełnosprawnościami.
Od 6 lat angażujemy się również w pomoc materialną dla rodzin i osób z niepełnosprawnościami w najtrudniejszej sytuacji życiowej, organizując świąteczne zbiórki żywności, w ramach których łącznie otrzymaliśmy od klientów sklepów ponad 15 ton żywności.
Działalność charytatywna Stowarzyszenia opiera się na zaangażowaniu wielu wolontariuszy – uczniów zamojskich szkół i pracowników Stowarzyszenia, którzy każdego roku darują nam kilkaset godzin swojej pracy.
Bez zaangażowania i hojności lokalnej społeczności, Stowarzyszenie nie mogłoby realizować swojej misji wsparcia osób z niepełnosprawnościami.
Działalność obywatelska
Zawsze celem Stowarzyszenia było podnoszenie świadomości społecznej poprzez informowanie społeczeństwa na temat niepełnosprawności, w tym praw osób niepełnosprawnych z podkreśleniem, że wszyscy jesteśmy różni, ale równi w zakresie swych praw. Corocznie 5 maja w Europejskim Dniu Walki z Dyskryminacją Osób Niepełnosprawnych, Stowarzyszenie organizuje happeningi, marsze, konferencje prasowe, itp. Podobnie 3 grudnia w Światowym Dniu Osób Niepełnosprawnych, 5 października w Dniu Mózgowego Porażenia Dziecięcego i 17 listopada w Dniu Wcześniaka. Stowarzyszenie organizuje również uroczystości w święta narodowe polskie i węgierskie oraz włącza się w ogólnopolskie akcje np. 100 litrów krwi na 100-lecie Niepodległości. Codzienna działalność wychowawcza dotyczy kształtowania postaw zaangażowania społecznego wśród naszych Wychowanków, zgodnie z zasadą „nic o nas, bez nas”. Zachęcamy i angażujemy wychowanków w działania pomocowe dla innych potrzebujących pomocy, m.in. dla ubogich rodzin, zwierząt w schronisku oraz w działania ekologiczne.
Wykształciliśmy/wychowaliśmy grupę selfadwokatów, rzeczników własnych praw. Najbardziej widocznym efektem ich lobbingu jest budowa windy w zamojskim Ratuszu. Na co dzień, nasi selfadwokaci podejmują interwencje w zakresie likwidacji barier architektonicznych, doradzają administracji publicznej w zakresie polityki na rzecz osób z niepełnosprawnościami, biorą udział w konferencjach i szkoleniach, organizują konferencje prasowe. Nasi Wychowankowie byli lub są członkami Młodzieżowej Rady Miasta Zamościa i Miejskiej Rady Działalności Pożytku Publicznego.
EVS Wolontariat Europejski
W latach 2015-2019 byliśmy organizacją przyjmującą wolontariuszy z różnych Państw Europy, którzy zdecydowali się przez rok zamieszkać w Zamościu i wspierać swoją nieodpłatną pracą nasze Stowarzyszenie. Środki na ten cel pozyskaliśmy z Unii Europejskiej w ramach Programu Erasmus+. W latach 2015-2016 gościliśmy: Gergely (Węgry), Joan (Hiszpania), Biagio (Włochy), Rebeca (Hiszpania), Szandi (Węgry), Carla (Hiszpania) a w latach 2017-2019: Tamar (Gruzja), Fatma (Azerbejdżan), Iryna (Ukraina), Clara (Dania), Jennifer (Hiszpania), Saray (Hiszpania). Wolontariusze pracowali w placówkach Stowarzyszenia, prowadząc różnorodne zajęcia m.in. artystyczne, kulinarne, taneczne dla naszych wychowanków, itp. Dzięki nim wszyscy poznawaliśmy kulturę ich krajów, a oni - naszą. Angażowali się również w działania na rzecz lokalnej społeczności organizując kafejki językowe, prelekcje w szkołach, czy zapisaną na trwale w kalendarzu imprez „Żywą Bibliotekę”. Zaprzyjaźniliśmy się i nadal utrzymujemy kontakty oraz odwiedzamy się wzajemnie.
Współpraca polsko –węgierska, w tym wydanie publikacji „Poznajmy się wzajemnie. Polsko-węgierskie inspiracje nie tylko dla nauczycieli”
Z racji wyboru jako wiodącej w naszych placówkach węgierskiej metody usprawniania dzieci z mózgowym porażeniem od początku naszej działalności szukaliśmy kontaktów z Instytutem Petö w Budapeszcie lub węgierskimi konduktorami. Szkolili nas konduktorzy z Centrum Moira w Budapeszcie oraz emerytowana konduktorka z Instytutu –Elizabeth Pappert – nasza wielka przyjaciółka. W ostatnich 5 latach nastąpiło wzmożenie kontaktów z Instytutem, a w roku 2017 oficjalne podpisanie między nami porozumienia o współpracy w obszarze rozpowszechniania Nauczania Kierowanego. Zaowocowało ono wzajemnymi wizytami studyjnymi, szkoleniami, wymianą młodzieży podczas wakacji aż w końcu wspólnym opracowaniem i wydaniem publikacji pt. „Poznajmy się wzajemnie. Polsko-węgierskie inspiracje nie tylko dla nauczycieli”. W 2018 roku Maria Król została uhonorowana Złotym Krzyżem Zasługi od Prezydenta Węgier, a w 2020 tytułem Honorowego Konduktora przyznawanym przez Instytut.
Rozwój i promocja ICF i wiedzy o Mózgowym Porażeniu Dziecięcym,
Widząc pozytywne efekty stosowania zasad systemu Nauczania Kierowanego, zmodyfikowanego przez nas do polskich warunków, Stowarzyszenie pozyskiwało do współpracy wybitnych specjalistów z całego świata oraz poszukiwało dowodów naukowych na to wieloprofilowe i zintegrowane podejście do niepełnosprawności. Od 2001 roku, kiedy zaczął być upowszechniany biopsychospołeczny model niepełnosprawności przy okazji ogłoszenia Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia, Stowarzyszenie włączyło tę filozofię myślenia i działania. W zakresie ICF współpracowało m.in z V.Schiariti, A.Majnemer, P.Rosenbaum, J.Dutkovsky. Ci wybitni lekarze i naukowcy wizytowali zamojski Ośrodek, a także byli wykładowcami współorganizowanej przez Stowarzyszenie międzynarodowej konferencji. Szczególnie silną współpracę kontynuujemy z dr Schiariti, pod której przewodnictwem stworzono zestawy podstawowe ICF dla potrzeb oceny funkcjonalnej dzieci z mpd.
Działalność Stowarzyszenia w organizacjach pozarządowych
Skuteczność wpływu organizacji pozarządowych na władze i stanowione prawo zależy od ich siły, dlatego zrzeszają się one w różne sieci, fora, sejmiki, federacje, itp. Wiele wprowadzonych w Polsce rozwiązań systemowych w zakresie wsparcia osób z niepełnosprawnościami wymagało od nas również współdziałania z innymi organizacjami pozarządowymi. Byliśmy obecni przy tworzeniu pierwszej organizacji parasolowej – Krajowej Rady Osób Niepełnosprawnych (KRON), w której przez dwie kadencje sekretarzem była Maria Król. Od wielu lat jesteśmy członkiem Lubelskiego Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki. Z rekomendacji LFOON, w latach 2015-2018 Maria Król – Przewodnicząca Stowarzyszenia, pełniła jednocześnie rolę Prezesa Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych, największej w Polsce federacji zrzeszającej najważniejsze organizacje pozarządowe działające na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Ponadto dzieliła się swoim doświadczeniem i rozwiązaniami opracowanymi w Stowarzyszeniu w różnych gremiach doradczych w MEN, MZ, PFRON i innych.
W 2010r. byliśmy współzałożycielem Ogólnopolskiej Federacji Organizacji na Rzecz Osób
z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym „Sieć MPD”, której do dzisiaj przewodniczymy. Nasze zaangażowanie widoczne jest również lokalnie w zakresie tworzenia w Zamościu rozwiązań przyjaznych organizacjom pozarządowym, dlatego od 2011 roku jesteśmy członkiem Zamojskiego Forum Inicjatyw Społecznych.
Od roku 2017 jesteśmy członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Nauczania Kierowanego (European Conductive Association).
Przez lata naszej społecznej działalności, wraz z innymi organizacjami udało nam się wprowadzić szereg zmian w polskim ustawodawstwie, które korzystnie wpłynęły na sytuację osób z niepełnosprawnościami.
Nowa siedziba WTZ
Po kilkunastu latach „tułaczki” po różnych wynajmowanych lokalach, od 1 marca 2020 roku Warsztat Terapii Zajęciowej Stowarzyszenia „Krok za krokiem” rozpoczął działalność w nowym obiekcie przy ulicy Kresowej 24. Stowarzyszenie otrzymało w dzierżawę od Prezydenta Miasta Zamościa nieruchomość z budynkiem po byłym UOP. Środki na adaptację i rozbudowę budynku pozyskaliśmy z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego, Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Lublinie, z PFRON, Fundacji Orlen i Miasta Zamość. Brakująca, znacząca część została zebrana dzięki ofiarności mieszkańców Zamościa i Zamojszczyzny podczas zbiórek i imprez charytatywnych, dzięki wpłatom 1% podatku oraz darowiznom życzliwych nam ludzi i firm. Niemałą rolę w organizowaniu zbiórek na ten cel mieli księża naszej diecezji, zachęcając parafian do dobroczynności. Pomoc w wyposażeniu obiektu niosły różnego rodzaju organizacje, m.in. Rotary International Club Zamość, BlackRedWhite, Mplaneta Linia Hutnicza Szerokotorowa, Rystherm, Polski Cukier, Perła Browary Lubelskie, Zakłady Tłuszczowe w Bodaczowie, Lasy Państwowe, BWI Group, KMC-Services. Dzięki tym wszystkim działaniom udało się również poszerzyć Warsztat o dwie nowe pracownie, tj. ceramiczną i stolarsko- snycerską, przyjmując 10 nowych uczestników.
Formy wsparcia środowiskowego
Poza rozwijaniem placówek dziennego wsparcia, wzorem naszych nauczycieli z Percy Hedley Foundation z Newcastle, stosunkowo wcześnie uruchomiliśmy opiekę wytchnieniową adresowaną do wyczerpanych obowiązkami rodzin osób z niepełnosprawnościami, poprzez Centrum Aktywizacji Społecznej w Zamościu (od 2006 roku) i Centrum Aktywizacji Społecznej Osób Niepełnosprawnych im. Jana i Zofii Kułakowskich (od 2012 roku) i podobne Centrum w Biłgoraju. Objęcie dzieci i młodzieży kilkudniowym treningiem samodzielnego zamieszkania, oczywiście pod okiem terapeutów, dawało wytchnienie i szansę na regenerację sił ich opiekunów. 14 lat temu nie funkcjonował w Polsce jeszcze anglosaski termin „respite home”, byliśmy więc pionierami.
Od 2010 roku, wychodząc naprzeciw potrzebom dzieci i młodzieży, pragnących aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym, uruchomiliśmy usługi indywidualnego wsparcia przez asystenta osoby z niepełnosprawnościami, również jako jedni z pierwszych w Polsce. Od tamtego czasu zrealizowaliśmy kilkaset tysięcy godzin wsparcia asystentów, którzy głównie w godzinach popołudniowych oraz w weekendy umożliwiają naszym wychowankom aktywny udział w życiu kulturowym, społecznym i towarzyskim. Kilka lat później nasze rozwiązania zaczęły wspierać Miasto Zamość i Gmina Zamość, które jako jedyne samorządy w regionie finansują wsparcie asystenta osoby z niepełnosprawnościami. Głównym źródłem finansowania tych usług pozostaje PFRON i od niedawna Fundusz Solidarności.
Wszystkie nasze działania podejmujemy w trosce o jakość życia rodziny, pamiętając o konieczności jej odciążenia.
W 2020 roku zostaliśmy zaproszeni jako społeczni doradcy Pełnomocnika Rządu ds. Osób z Niepełnosprawnościami, i współtworzyliśmy rządowy Program Asystencji Osobistej dla Osób z Niepełnosprawnościami oraz Program Opieki Wytchnieniowej dla Opiekunów.
Współpraca transgraniczna
Projekt „Pogranicze równych szans” jest kontynuacją kilkuletniej współpracy Stowarzyszenia „Krok za krokiem” z ukraińską organizacją rodziców dzieci niepełnosprawnych - „Zorza nadziei”, z Krzemieńca.
W ramach projektu zostaną wybudowane 2 ośrodki dla osób z niepełnosprawnościami: dla 80 dzieci w Krzemieńcu i dla 28 osób dorosłych w Zamościu. Ośrodek w Krzemieńcu będzie zapewniał codzienne, kompleksowe wsparcie i rehabilitację dzieciom z ciężkimi wadami genetycznymi czy mózgowym porażeniem dziecięcym. Przyszła kadra zostanie wyszkolona przez zamojskie Stowarzyszenie. Budowa Ośrodka w Zamościu, będącego II etapem realizacji Rodzinnego Domu przy ul. Kresowej 24 (kompleksu terapeutyczno-opiekuńczego dla dorosłych osób z niepełnosprawnościami, którego I zrealizowanym etapem jest WTZ), rozpocznie się w 2021 r.. Zapewnienie stałego zamieszkania osobom dorosłym jest kolejnym, istotnym elementem systemu wsparcia osób z ciężkimi niepełnosprawnościami, tworzonego przez Stowarzyszenie od 30 lat.
Uruchomienie działalności obu ośrodków budowanych symetrycznie po obu stronach granicy nastąpi do 30.09.2022 r. 1.950 000,00 euro na realizację projektu realizowanego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej POLSKA-BIAŁORUŚ-UKRAINA 2014-2020 zostanie sfinansowane ze środków Unii Europejskiej.
Środki na częściowe pokrycie wkładu własnego do projektu przekazał PFRON. Brakujące środki w kwocie ok. 430 000,00 euro Stowarzyszenie musi pozyskać, co stanowi wielkie wyzwanie dla organizacji.
Zintegrowany system wsparcia – model zamojski
Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym "Krok za krokiem" w Zamościu powstało w 1990 roku z inicjatywy rodziców, opiekunów i przyjaciół dzieci niepełnosprawnych. Unikalną w skali Polski działalność w zakresie zintegrowanej rehabilitacji, edukacji i wsparcia społecznego dzieci z wczesnym uszkodzeniem mózgu prowadzi w swoich placówkach: w Ośrodku Rehabilitacyjno-Terapeutycznym dla Dzieci Niepełnosprawnych w Zamościu od 1992 roku, w Ośrodku Rehabilitacji i Terapii dla Dzieci Niepełnosprawnych w Biłgoraju - od 1993 roku, w Warsztatach Terapii Zajęciowej w Zamościu (od 2003 roku) i Biłgoraju od 1999 roku, Centrum Aktywizacji Społecznej w Zamościu – od 2006 roku, Centrum Aktywizacji Społecznej 2 w Białobrzegach - od 2010 roku, Parku Rekreacyjno-Terapeutycznym w Bondyrzu od 2007 roku, Środowiskowym Domu Samopomocy „Krok dalej” w Białobrzegach – od 1 grudnia 2011 roku, Centrum Aktywizacji Społecznej im. Jana i Zofii Kułakowskich od 1 stycznia 2012 roku.
Poprzez swoje ogólnopolskie działania Stowarzyszenie od wielu lat uczestniczy w tworzeniu rozwiązań systemowych na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Wspiera 2000 osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin na terenie Zamojszczyzny. W roku 30-tego Jubileuszu Stowarzyszenie rozpoczyna realizacje kolejnej inwestycji w ramach Rodzinnego Domu – Domu Pomocy Społecznej, docelowego miejsca zamieszkania dla dorosłych osób z niepełnosprawnościami.
